از زمان معرفی بیت کوین در سال 2009 توسط ساتوشی ناکاموتو، پروژه‌های کلاهبرداری یکی از اجزای لاینفک این دنیا بوده‌اند و هر چندوقت یکبار شاهد راه‌اندازی و موفقیت کلاهبرداران و نقشه‌های شوم آنها هستیم.
از میان روش‌های مختلف کلاهبرداری، دو طرح پانزی و هرمی از پراستفاده‌ترین و پرتکرارترین روش‌های کلاهبرداری هستند که در بازارهای مختلف، من‌جمله ارز دیجیتال به‌کار گرفته می‌شوند؛ آشنایی با نحوه عملکرد و شناسایی این طرح‌ها یکی از مهارت‌های لازم برای حضور امن و موفق در دنیای ارزهای دیجیتال محسوب می‌شود.
به همین سبب در این مقاله از بلاگ پلتفرم مالی سیتکس قصد داریم به معنا و مفهوم طرح پانزی و هرمی، تاریخچه و نحوه شناسایی آنها نگاهی داشته باشیم.
فهرست عناوین
طرح پانزی در ارزهای دیجیتال چیست؟
طرح پانزی نوعی روش کلاهبرداری است که به سرمایه‌گذاران سود بالا با خطر و ضرر پایین را وعده می‌دهد؛ در این روش سود سرمایه‌گذاران اولیه با استفاده از دارایی‌های سرمایه‌گذاران بعدی پرداخت می‌شود. از این نظر طرح پانزی مشابه با طرح هرمی است، چراکه هر دو روش از دارایی سرمایه‌گذاران جدیدتر برای پرداخت سرمایه‌گذاران قدیمی‌تر استفاده می‌کنند؛ الیته البته در ادامه با جزئیات بیشتری به تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو روش خواهیم پرداخت.
از آنجایی که پرداخت سود سرمایه‌گذاران قدیمی‌تر کاملاً وابسته به سرمایه آورده‌شده توسط سرمایه‌گذاران جدیدتر است، شرکت‌ها و پروژه‌هایی که از این روش استفاده می‌کنند بیشتر بر جذب کاربران جدید تمرکز می‌کنند. از این طریق با پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قدیمی‌تر و نمایش تراکنش‌ها به‌صورت قانونی و مجاز، جذب کاربران و سرمایه‌گذاران جدید ساده‌تر خواهد بود.
این چرخه تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که سرمایه ورودی از طرف سرمایه‌گذاران جدید توانایی پرداخت سود سرمایه‌گذاران قبلی را نداشته باشد، در این زمان طرح پانزی لو رفته و سازندگان طرح نیز اقدام به تخلیه کل سرمایه جذب‌شده می‌کنند.
طرح پانزی چگونه کار می‌کند؟
طرح پانزی با ارائه وعده سود بالا در برابر خطر پایین اقدام به جذب سرمایه‌گذار کرده و سود سرمایه‌گذاران را نیز از سرمایه بدست آمده از سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌کند؛ این روند تا زمانی که طرح لو برود یا سرمایه دریافتی برای پرداخت سود سرمایه‌گذاران کافی نباشد ادامه خواهد یافت.
تاریخچه طرح پانزی
درست است که طرح پانزی محبوبیت نسبت بالایی در دنیای ارزهای دیجیتال دارد، خصوصاً در سال‌های آغازین افزایش محبوبیت و جامعه کاربری این بازار، اما این طرح تنها مخصوص به دنیای ارزهای دیجیتال نیست و تاریخچه آن به پیش از دهه 1920 برمی‌گردد؛ در واقع طرح پانزی به دنبال کلاهبردار معروف این دهه، چارلز پانزی (Charles Ponzi)، نامگذاری شده است.
البته اولین نمونه‌های ضبط‌شده این روش را می‌توان در اواسط تا اواخر قرن نوزدهم مشاهده کرد؛ از میان این نمونه‌ها می‌توان به ادل اشپیتزدر (Adele Spitszeder) در آلمان و سارا هو (Sarah How) در ایالات متحده اشاره کرد. در واقع نحوه و روش اجرای طرح کلاهبرداری پانزی را می‌توان در رمان‌های زندگی و ماجراجویی‌های مارتین چوزلویت (1844) و دوریت کوچک (1857) اثر چارلز دیکنز (Charles Dickens) نیز به‌وضوح مشاهده کرد.
اولین طرح کلاهبرداری چارلز پانزی در سال 1919 بر سرویس پست ایالات متحده تمرکز داشت. در آن زمان این سرویس از نوعی کوپن پاسخ بین‌المللی استفاده می‌کرد که فرستنده قادر می‌ساخت تا علاوه‌بر هزینه پست مرسوله اولیه، هزینه پست یک مرسوله دیگر را نیز پیش‌خرید کرده و برای گیرنده ارسال کند. گیرنده نیز با دریافت مرسوله و کوپن ارسالی می‌توانست با مراجعه به دفتر پست، پاسخ نامه ارسالی را به‌صورت رایگان ارسال کند.
نحوه تشخیص طرح پانزی چگونه است؟
درست است که طرح پانزی قدمت دیرینه‌ای دارد، اما با پیشرفت تکنولوژی، روش‌های متنوعی برای اجرای این طرح نیز در اختیار کلاهبرداران قرار گرفته است. اما طرح پانزی در هر صنعت و بازار و توسط هر کسی که اجرا شود، اصول و پایه و اساس یکسانی دارد که شناسایی آن را راحت می‌کند.
بر این اساس، با استفاده از نشانه‌های زیر می‌توان به وجود و استفاده از طرح پانزی پی برد:
- تضمین سود بالا و با خطر پایین
- دریافت سود به‌صورت ثابت، صرف نظر از شرایط بازار و اقتصاد
- مخفی نگهداشتن استراتژی سرمایه‌گذاری یا اعلام «پیچیده بودن» آن توسط سازندگان طرح و عدم شفافیت در توضیح نحوه کسب درآمد
- عدم دسترسی کاربران به مدارک رسمی و رسیدهای سرمایه‌گذاری
- سخت بودن جابجایی پول یا خروج سرمایه از طرح
مراحل کلاهبرداری طرح پانزی
صرف نظر از صنعت و فناوری به‌کار گرفته‌شده، طرح پانزی و کلاهبرداری با استفاده از آن از الگوی مشخصی پیروی می‌کند که در ادامه مشاهده می‌کنید:
⬅ وعده پرداخت سود در تبلیغات
کمپین تبلیغاتی در طرح پانزی مهمترین نقش را دارد و طی آن، به افراد وعهده سود بالا با خطر بسیار پایین داده می‌شود.
⬅ واریز سود اولیه با هدف جلب اعتماد
پس از راه‌اندازی اولیه طرح، به سرمایه‌گذاران اولیه مقداری سود پرداخت می‌شود تا اعتماد آنها جلب شده و افراد بیشتری راغب به پیوستن به طرح شوند.
⬅ تشویق سرمایه‌گذاران به دعوت از افراد جدید
سرمایه‌گذاران اولیه با دریافت سود تشویق به معرفی افراد بیشتر می‌شوند؛ از آنجایی که سود سرمایه‌گذاران قدیمی‌تر از سرمایه ورودی جدید پرداخت می‌شود، هر چه این مقدار بیشتر باشد، سود سرمایه‌گذارانی نیز بیشتر خواهد بود.
⬅ پایان چرخه ورود سرمایه‌گذاران جدید
در نهایت با لو رفتن طرح یا کافی نبودن سرمایه ورودی برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قدیمی‌تر، چرخه ورود سرمایه به طرح نیز مختل شده و سازندگان طرح با برداشت تمام سرمایه فرار می‌کنند.
نمونه‌هایی از بزرگترین طرح پانزی در حوزه‌ی ارزهای دیجیتال
البته باید توجه داشت که متأسفانه کلاهبردارانی که از این روش استفاده می‌کنند، در پوشاندن این نکات تبحر بالایی دارند؛ به همین دلیل است که همچنان شاهد اینگونه کلاهبرداری‌ها هستیم. برای درک بهتر نحوه عملکرد طرح پانزی در دنیای ارزهای دیجیتال، در ادامه نگاهی کوتاه به برخی از معروف‌ترین نمونه‌های آن در این بازار خواهیم داشت.
✔ وان‌کوین (Onecoin)
احتمالاً وان‌کوین را بتوان بلندمدت‌ترین طرح پانزی در دنیای ارزهای دیجیتال نامید. این پروژه که توسط کلاهبردار بلغارستانی، رویا ایگناتوا (Ruja Ignatova) یا «ملکه ارز دیجیتال» (Cryptoqueen)، راه‌اندازی شد و توانست بین سال‌های 2014 تا 2019 به جذب سرمایه‌گذاران و کلاهبردازی بپردازد. طی این بازه این پروژه با اعلام وان‌کوین به عنوان «قاتل بیت کوین» و جدیدترین نوآوری در صنعت ارزهای دیجیتال توانست در این بازه زمانی حدود 5.8 میلیارد دلار دارایی جذب کند.
البته زیر پوسته «کسب‌وکاری» وان‌کوین، از یک تیم مارکتینگ بزرگ و چند لایه تشکیل بود که کاربرانی که سرمایه‌گذار جدید جذب می‌کردند را با پرداخت پول یا وان‌کوین تشویق می‌کرد؛ البته وجود یک تیم مارکتینگ بزرگ چندان مسئله بزرگ نیست، عدم وجود یک بلاکچین اصلی و جدا مشکل اصلی وان‌کوین به‌شمار می‌رفت.
بر این اساس هر زمان که سرمایه‌گذاران به خرید یا دریافت وان‌کوین می‌پرداختند، نوعی کوین بی‌ارزش را نگهداری می‌کردند که توسط هیچ لجر یا فناوری دیجیتال درستی پشتیبانی نمی‌شد. پس از سال‌ها هشدار در خصوص عدم سرمایه‌گذاری در این پروژه، دولت آمریکا به دنبال سازندگان این پروژه رفته و رهبران آن را متهم به کلاهبرداری کرد؛ شایان ذکر است که از زمان نابودی این پروژه، کسی از «ملکه ارز دیجیتال» خبری ندارد.
✔ بیت‌کانکت (Bitconnect)
بیت‌کانکت یکی دیگر از بزرگترین نمونه‌های طرح پانزی در دنیای ارزهای دیجیتال است که کار خود را به‌عنوان راه‌حلی برای دریافت وام بیت کوین و با وعده پرداخت 40 درصد سود ماهانه در سال 2016 آغاز کرد. سازندگان این پروژه افراد ناشناسی بودند که تحت رهبری فردی به نام ساتائو ناکاموتو (Satao Nakamoto) کار می‌کردند؛ نامی مستعار که شباهت زیادی به ساتوشی ناکاموتو، سازنده بیت کوین داشت.
برای شرکت در این پروژه سرمایه‌گذاران ابتدا باید توکن BCC خریده، آن را در پلتفرم بیت‌کانکت قفل کرده و صبر می‌کردند تا ربات‌های تریدر به ترید با دارایی‌های آنها پرداخته و به آنها سود پرداخت می‌کردند.
هم‌بنیان‌گذار اتریوم، ویتالیک بوترین (Vitalik Buterin) و سپس مایک نووگراتز (Mike Novogratz) و چارلی لی (Charlie Lee) از اولین افراد مهم دنیای ارزهای دیجیتال بودند که به نقد مدل بازگشت سرمایه بیت‌کانکت پرداختند. در نهایت، مقامات دولت آمریکا با طرح پانزی خواندن بیت‌کانکت خواستار توقف فعالیت آن در سال 2018 شدند. این موضوع موجب کاهش 99 درصدی ارزش BCC شده و ضرر 3.5 میلیارد دلاری را برای سرمایه‌گذاران رقم زد.
✔ پلاس‌توکن (PlusToken)
پلاس‌توکن یکی از جدیدترین و بزرگترین طرح‌های پانزی در دنیای ارزهای دیجیتال محسوب می‌شود. غین این پروژه بیشتر کمپین مارکتینگ خود را با استفاده از اپلیکیشن پیام‌رسان چینی، وی‌چت (WeChat)، انجام می‌داد و طی آن به کاربران وعده دریافت سود ماهانه 10 تا 30 را می‌داد. پلاس‌توکن از این طریق توانست بیش از سه میلیون سرمایه‌گذار از کشورهای چین، کره جنوبی و ژاپن جذب کند.
تمام مدل کسب‌وکار پلاس‌توکن بر پایه سواد ارز دیجیتالی و خدمات کیف پول بنا شده بود و در نهایت، کلاهبرداران توانستند سرمایه‌گذاران را قانع کنند تا برای افزایش سود دریافتی، توکن این پروژه یعنی پلاس‌توکن را خریداری کنند.
پس از گذشت یکسال از دریافت و دزدیدن دارایی‌های سرمایه‌گذاران، در سال 2019 تیم پلاس‌توکن این پروژه را کنسل کرده و با دارایی به ارزش 3 میلیارد دلار از پروژه خارج شدند. مانند بیشتر طرح‌های پانزی این مقاله، مقامات توانستند برخی از رهبران این طرح را دستگیر کنند و در ادامه دولت چین توانست حدود 4 میلیارد دلار ارز دیجیتال مربوط به این پروژه را ضبط کند. البته تمام افراد مربوط به این پروژه دستگیر نشده‌اند، چراکه در سال 2020 برخی افراد ناشناس اقدام به برداشت برخی از دارایی‌های دزدیده‌شده کردند.
✔ گِین بیت کوین (GainBitcoin)
در سال 2016 گین بیت کوین به عنوان راه‌حل استخراج ابری (Cloud Mining) و با وعهده پرداخت 10 درصد سود ماهانه به مدت 1 ماه در هند شروع به کار کرد و توانست 300 میلیون دلار سرمایه را از شهروندان هندی جذب کند. در سال 2017 مشخص شد که خبری از تجهیزات فیزیکی استخراج ارز دیجیتال نیست و هیچگونه عملیات استخراجی از این پروژه پشتیبانی نمی‌کند.
خوشبختانه در سال 2018 بنیان‌گذار این طرح، آمیت باردواج (Amit Bhardwaj) دستگیر شده و متهم به کلاهبرداری از 8,000 سرمایه‌گذار شد. البته آنطور که به‌نظر می‌آید سرمایه‌گذاران نخواهند توانست دارایی‌های خود را بازپس بگیرند.
✔ ماینینگ مکس (Mining Max)
مانند گین بیت کوین، ماینینگ مکس نیز از عملیات استخراج ابری صوری برای پوشاندن حقیقت غیرقانونی و کلاهبرداری خود استفاده می‌کرد. این پلتفرم به سرمایه‌گذاران وعده ایجاد راهی برای استفاده از هیاهوی ایجادشده در دنیای ارزهای دیجیتال می‌داد؛ بر این اساس، ماینینگ مکس با ایده فعالیت در اکوسیستم استخراج چند ارز دیجیتال را مطرح می‌کرد که توانایی ارائه سود بسیار بالا را دارد.
البته درست مانند هر طرح پانزی دیگری، بخش زیادی از این کسب‌وکار بر پایه کمپین‌های تبلیغاتی و جذب کاربران جدید معطوف می‌شد. ماینینگ مکس توانست در کل بیش از 18,000 سرمایه‌گذار از 54 کشور را جذب کند؛ از میان 250 میلیون دلار جذب شده، فقط 70 میلیون دلار صرف خریداری تجهیزات استخراج ارز دیجیتال شده و باقی‌مانده پول نیز برای قدرت بخشیدن به کمپین تبلیغاتی و استفاده شخصی رهبران این پروژه استفاده شده بود.
هر چند که برخی از افراد متصل به این پروژه دستگیر و متهم به کلاهبرداری شده‌اند، اما از رئیس هیئت مدیره، معاون وی و سایر رهبران این پروژه خبری در دست نیست.
طرح هرمی (Pyramid) یا کلاهبرداری پیرامید چیست؟
درست مانند طرح پانتزی، طرح هرمی نیز یکی از روش‌های محبوب کلاهبرداری است که در صنایع و بازارهای مختلف به‌کار گرفته شده است. در این روش، افراد معدودی اقدام به معرفی و جذب کاربران وافراد جدید می‌کنند و این کاربران جدید نیز به افرادی که آنها را جذب کرده‌اند مقداری پول پرداخت می‌کنند که در هر نمونه از این طرح نوع آن می‌تواند تغییر کند.
با گذشت زمان و معرفی کاربران جدید توسط کابران قدیمی‌تر، بخشی از پول دریافتی آنها از کاربران تازه‌وارد به افراد قدیمی‌تر و کسانی که افراد معرف را جذب کرده‌ان پرداخت می‌شود. دلیل نامگذاری این طرح به نام هرم نیز بسیار واضح است نامگذاری این طرح به نام هرم نیز بسیار واضح است، هر فرد تعدادی کاربر جدید جذب می‌کند و هر کدام از آنها نیز به جذب کاربران جدید می‌پردازند و با رشد و تکرار این روند، نوعی هرم تشکیل می‌شود که افراد قدیمی‌تر در بالای آن و کابران جدید در پایین آن قرار می‌گیرند.
شباهت و تفاوت طرح هرمی و پانزی
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، دو طرح پانزی و هرمی از نظر نحوه تأمین و پرداخت سود سرمایه‌گذاران اولیه مشابه بوده و بر سرمایه کاربران جدید متکی هستند، اما تفاوت این دو را می‌توانید در ادامه مشاهده کنید:
طرح پانزی عموماً از قربانیان می‌خواهد تا به امید دریافت سود و درآمد اقدام به سرمایه‌گذاری کنند، در حالی که نحوه کسب درآمد در طرح هرمی عموماً منوط به جذب و معرفی افراد جدید است؛ هر چه افراد بیشتری معرفی شوند، سود فرد نیز بیشتر خواهد بود.
به بیان دیگر، طرح پانزی سعی می‌کند خود را به شکل یک کسب‌وکار قانونی و سودده معرفی می‌کند که به ارائه نوعی خدمت می‌پردازد، اما بیشتر طرح‌های هرمی خود را به هیچگونه شرکت یا کسب‌وکار سودده نسب نمی‌دهند.
منبع: Ponzi Scheme Definition (Fraudulent Investing Scam) (investopedia.com)
