مشتقات مالی در دیفای (Derivatives) چیست؟

در دنیای دیفای انوع مختلفی از خدمات به کاربران ارائه می‌شود؛ از صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) گرفته تا سرویس‌های دریافت و پرداخت وام و غیره. ارائه مشتقات مالی یا Derivatives از نمونه کاربری‌هایی به‌حساب می‌آید که توانسته به‌اندازه دنیای مالی متمرکز در دیفای هم نقش مهمی را ایفا کند. در این مقاله از بلاگ پلتفرم مالی سیتکس قصد داریم به تعریف و مثال‌هایی از این خدمت بپردازیم.

مشتقات مالی در دیفای چیست؟

مشتق مالی یا Derivative قراردادی بین دو یا چند طرف است که ارزش آن بر پایه یک دارایی پشتیبان یا دسته‌ای از دارایی‌ها تعیین می‌شود. از میان دارایی‌های پشتیبان رایج می‌توان به اوراق قرضه، دارایی‌های غیرنقدی (طلا، زمین و…)، ارزهای مختلف (دیجیتال یا فیات)، نرخ سود، شاخص‌های بازار و سهام اشاره کرد.

مشتقات در واقع اوراق بهادار ثانویه‌ای هستند که ارزش‌شان بر پایه ارزش اوراق بهادار اولیه که به آن متصل هستند تعیین می‌شود و به‌ خودی ‌خود ارزشی ندارند. به بیان دیگر، مشتقات ابزارهای مالی هستند که ارزش‌شان بر پایه یک یا گروهی از دارایی‌های دیگر مانند ارز دیجیتال، ارز فیات (سنتی) یا دارایی‌های غیرنقدی تعیین می‌شود.

در این نوع از مشتقات توافق‌های طرفین در کد قرارداد هوشمند ثبت می‌شوند که خطر رفتار ناسالم و مخرب را کاهش می‌دهد. این ویژگی خصوصاً برای سرمایه‌گذاران خرد مهم است؛ چراکه دیگر برای صدور مشتقات مالی نیازی به استفاده از کارگزاری‌ها یا داشتن دانش فنی بالا نیست.

4 مورد از انواع مشتقات مالی در دیفای

در بازار مشتقات چهار نوع قرارداد وجود دارد که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم:

1. قرارداد فیوچرز یا آتی (Futures)

به‌موجب این قرارداد طرفین ملزم به انجام یک تراکنش در زمان و با قیمت از پیش ‌تعیین‌شده هستند؛ یعنی فروشنده باید یک دارایی را صرف نظر از قیمت آن در بازار با قیمت توافق‌شده فروخته و خریدار نیز قیمت توافقی را پرداخت کند.

2. قرارداد اختیار معامله (Option)

به کاربران اجازه می‌دهد تا به خرید و فروش یک دارایی پشتیبان با قیمت توافق‌شده بپردازند اما آنها را ملزم به این کار نمی‌کند. اختیار معامله نیز دو نوع دارد؛ اروپایی و آمریکایی.

1. 1. اروپایی: این نوع اختیار معالمه را تنها می‌توان در تاریخ انقضا اجرایی کرد.
   2. آمریکایی: این نوع اختیار را می‌توان از زمان عقد قرارداد تا تاریخ انقضا اجرایی کرد.

3. قرارداد فوروارد (Forward)

نوعی قرارداد شخصی‌سازی‌شده است که طرفین را ملزم به انجام تراکنش در زمان و با قیمت از پیش ‌تعیین‌شده می‌کند. تفاوت فوروارد با فیوچرز در قابلیت شخصی‌سازی و غیراستاندارد بودن آن است که این قرارداد را به گزینه خوبی برای هجینگ بدل می‌کند.

4. قرارداد سوآپ یا معاوضه (Swap)

قراردادی است برای تبادل جریان نقدی یا تعهدات مالی بین طرفین. در این قرارداد پرداختی‌های یک طرف بر اساس یک جریان نقدی متغیر بوده که به نرخ تبادل یک ارز شناور، نرخ بهره بنچمارک یا شاخص‌ بستگی دارد؛ در حالی که پرداختی طرف دیگر عموماً بر پایه نرخی ثابت است.

کاربرد اصلی بازار مشتقات مالی در دیفای

به‌صورت کلی از مشتقات دیفای درست مانند مشتقات سیستم مالی سنتی استفاده می‌شود؛ یعنی برای پوشش ریسک (Hedging) و سفته‌بازی با استفاده از حدس و گمان درباره ارزش یک دارایی (Speculation). در ادامه هر یک از این موارد را با جزئیات بیشتری بررسی خواهیم کرد.

✅ پوشش ریسک (Hedging)

پوشش ریسک یا هجینگ (Hedging) نوعی اقدامی پیشگیرانه برای کاهش خطر از دست دادن سرمایه با استفاده از مشتقات مالی است. برای درک هجینگ به مثال زیر توجه داشته باشید:

فرض کنید که قصد دارید در یک زمین 100 هکتاری جو بکارید و تا زمان فصل برداشت مجبور به پرداخت هزینه‌های نگهداری از محصول خود خواهید بود. قیمت جو نیز می‌تواند تا زمان فصل برداشت باتوجه به تغییرات عرضه و تقاضا تغییر کند که سرمایه‌گذاری شما را با خطر بیشتری مواجه می‌سازد؛ چراکه ممکن است فروش هر کیلو جو به قیمت 100 دلار (بر فرض) برای شما سودده باشد، اما قیمت کمتر از این مقدار سبب ایجاد ضرر شود.

نکته مهم این است که صرف نظر از قیمت جو، شما سود پیش‌بینی ‌شده‌ای را دریافت خواهید کرد. در دنیای دیفای (DeFi) نیز ییلد فارمرها از همین استراتژی برای پیشگیری از ضرر ناشی از کاهش قیمت یک توکن در برابر توکن دیگر استفاده می‌کنند.

به‌صورت کلی پوشش ریسک یا هجینگ به شرکت‌ها و افراد فعال در حوزه ارزهای دیجیتال کمک می‌کند که از دارایی‌های خود محافظت کرده و کسب و کار باثبات‌تری را تجربه کنند.

✅ سفته‌بازی (Speculation)

سفته‌بازی به‌معنای خرید یک دارایی پر ریسک با امید به افزایش قیمت در آینده است. برای مثال خرید آپارتمانی با امید افزایش قیمت آن طی چندماه یا چندسال آینده نوعی سفته‌بازی به‌حساب می‌آید.

در واقع سفته‌بازها اهمیتی به ارزش خود یک دارایی ندارند و تنها قیمت و سود حاصل از آن است که اهمیت پیدا می‌کند؛ بر این اساس، برخی از سفته‌بازها به‌دنبال کسب درآمد از تغییرات کوچک قیمت در بازارهایی مانند ارز دیجیتال یا بورس هستند. به‌صورت کلی سفته‌بازی بخش زیادی از حجم مبادلات را در بسیاری از ابزارهای مالی، خصوصاً مشتقات تشکیل می‌دهد.

دلیل حضور گسترده سفته‌بازی در مشتقات را می‌توان در توانایی مشتقات در ایجاد دسترسی به دارایی‌های دور از دسترس جست‌وجو کرد؛ برای مثال مشتقات امکان مبادله قراردادهای فیوچرز نفت به‌جای خود نفت را فراهم می‌کنند.

مشتقات همچنین می‌توانند در ایجاد اهرم (Leverage) نیز عملکرد خوبی داشته باشند؛ مثلاً یک تریدر می‌تواند یک قرارداد اختیار معامله را تنها با پرداخت هزینه خود قرارداد خریداری کرده و به دارایی پشتیبان زیادی دسترسی پیدا کند.

سفته‌بازها از فعالان مهم بازارهای مالی به‌حساب می‌آیند چراکه نقش مهمی در تأمین نقدینگی دارند. آنها به افرادی که واقعاً نیاز به خرید مشتقات برای پوشش ریسک دارایی خود دارند اجازه می‌دهند تا به‌سادگی وارد بازار شده یا از آن خارج شوند.

معروف‌ترین پروژه‌های مشتقات دیفای

در این بخش قصد داریم با تعدادی از پروژه‌های مشتقات دیفای آشنا شویم؛ پروژه‌هایی که توانسته‌اند عملکرد خوبی ارائه کرده و برای خود اسم و رسمی دست و پا کنند. توجه داشته باشید که نام بردن از این پروژه‌ها به‌معنای تشویق به سرمایه‌گذاری در آنها نیست و صرفاً برای آشنایی بیشتر ارائه شده‌‌اند.

⬅ پروتکل مشتقات سینتتیکس (Synthetix)

به‌عنوان پیشروی مشتقات مالی در دنیای دیفای، سینتتکیس امکان ساخت دارایی‌های مصنوعی متصل به دارایی‌های واقعی را به‌صورت بی‌اجازه (Permissionless) فراهم می‌کند. به این دارایی‌های مصنوعی ایجاد شده سینت (Synth) گفته می‌شود.

این پلتفرم با ارائه محدوده گسترده‌ای از سینت‌ها با دارایی‌هایی نظیر ارزهای فیات، اوراق قرضه، دارایی‌های غیرنقدی و ارزهای دیجیتال به‌عنوان پشتوانه، بازارهای سنتی را مستقیماً به ارزهای دیجیتال متصل می‌کند.

سینتتیکس از توکن SNX استفاده می‌کند که توکن بومی (Native) شبکه ERC-20 به‌شمار می‌رود. تمام سینت‌ها به‌اندازه 800 درصد از آنچه که باید وثیقه دارند، یعنی همواره هر مشتق بیش از ارزش خود وثیقه خواهد داشت.

کارمزد تراکنش‌های صرافی غیرمتمرکز و غیرحضانتی سینتتیکس به هولدرهای SNX و مینترهای سینت پرداخت می‌شود که افراد را به تولید سینت‌های بیشتر تشویق می‌کند.

⬅ پروتکل مشتقات یوما (UMA)

یوما از پلتفرم‌های در حال رشد برای ساخت بی‌اجازه دارایی‌های مصنوعی است و بر خلاف سینتتیکس، هر کسی می‌تواند با استفاده از آن توکنی را بسازد که توانایی رصد هر دارایی، شاخص یا اطلاعات مورد نظر را دارد. یوما از توکن‌های بی‌قیمت (Priceless) استفاده می‌کند که سبب پیشگیری سوء‌استفاده از اوراکل‌ها می‌شود و هر کسی می‌تواند در تأمین نقدینگی یک توکن مصنوعی شرکت کرده و هنگام ترید (Trade) آن، کارمزد دریافت کند.

⬅ پروتکل مشتقات هجیک (Hegic)

هجیک پروژه‌ای نسبتاً جدید است که تبادل اختیار معامله (Options) آمریکایی را به‌صورت غیرحضانتی و بی‌اجازه (Permissionless) ممکن می‌سازد. کاربران می‌توانند اختیار خرید یا فروش را با استفاده از ETH یا wBTC انجام داده یا به‌عنوان تأمین‌کننده نقدینگی عمل کرده و به فروش اختیار خرید و فروش ETH بپردازند.

پس از گذشت سه ماه از راه‌اندازی، این پروتکل توانست حدود 100 میلیون دلار سرمایه قفل‌شده و حجم انباشه مبادله اختیار 168 میلیون دلار داشته و بیش از 3 میلیون دلار کارمزد تولید کند.

شایان ذکر است که هجیک توسط یک فرد ناشناس توسعه یافته که نشان‌دهنده قدرت دیفای است که برخلاف امور مالی سنتی و متمرکز، حتی یک فرد یا یک گروه کوچک نیز می‌تواند یک پلتفرم مالی بزرگ بسازد.

⬅ پروتکل مشتقات اوپین (Opyn)

این پروتکل نیز برای تبادل اختیار معامله (Option) توسعه یافته و در سال 2020 با فروش محافظ اتریوم (ETH) در برابر نوسان قیمت شروع به کار کرده است. اوپین امکان حفاظت از تغییرات قیمت، شکست‌های لحظه‌ای و نوسان بازار را به کاربران ارائه می‌داد.

اوپین به‌تازگی نسخه دومی از پروتکل خود را راه‌اندازی کرده که به ارائه اختیار معامله اروپایی می‌پردازد. از زمان راه‌اندازی تاکنون این پروتکل توانسته حجم مبادلاتی بیش از 100 میلیون دلار را ثبت نماید.

⬅ پروژه مشتقات غیرمتمرکز پرپ (Perp)

پروژه Perpetual که بیشتر به‌عنوان پرپ (Perp) خوانده می‌شود نیز جزء تازه‌واردان دنیای مشتقات غیرمتمرکز به‌حساب می‌آید. همان‌طور که از نام این پروژه پیداست، پرپ در تبادل (Trade) قراردادهای ابدی (Perpetual Contracts) کاربرد دارد. قرارداد ابدی نوعی قرارداد مشتق مالی است که هیچ تاریخ انقضا یا تسویه‌‌ای ندارد و در نتیجه تا ابد می‌توان از آن نگهداری کرده یا به تبادل آن پرداخت.

این نوع قراردادها یکی از محصولات تبادلی محبوب در بازارهای متمرکز ارزهای دیجیتال مانند بیتمکس (Bitmex)، بایننس (Binance) و بای‌بیت (Bybit) به‌حساب می‌‌آیند. در حال حاضر پروتکل پرپ امکان تبادل اتریوم (ETH)، بیت کوین (BTC)، پولکادات (DOT)، سینتتیکس (SNX) و یرن فایننس (YFI) را فراهم می‌کند و این تبادل‌ها نیز بر پایه استیبل‌کوین USDC معامله می‌شوند.

تمام تبادل‌های پرپ با استفاده از شبکه xDai Chain انجام می‌شوند که راه‌حلی لایه دوم است و کاهش کارمزدها را به‌دنبال دارد. شایان ذکر است که در حال حاضر تمام کارمزدها توسط خود پروتکل پرداخت می‌شوند و برای تبادل در این پروتکل نیازی به پرداخت هیچگونه کارمزدی نیست. تنها کارمزدی که کاربران باید بپردازند کارمزد واریز USDC به پلتفرم است.

این شبکه توانست تنها پس از گذشت یک ماه از راه‌اندازی به حجم مبادلاتی 500 میلیون دلار برسد!

بهترین و پرسودترین پروژه های دیفای برای سرمایه‌گذاری

⬅ پروتکل بارن­بریج (BarnBridge)

بارن-بریج یا پروتوکلی برای توکنیزه کردن ریسک است که برای هجینگ نوسان قیمت و بازدهی (Yield) کاربرد دارد. این کاهش و مدیریت خطر با ایجاد دسترسی به استخرهای قرض سایر پروتکل‌های دیفای و تبدیل این استخرهای واحد به دارایی‌های متعدد با سوددهی و خطرات مختلف ممکن می‌شود. در حال حاضر محصولات بارن-بریج‌ به دو دسته تقسیم می‌شوند:

1. اوراق هوشمند بازدهی: به‌معنای کاهش خطر نوسان نرخ بهره با استفاده از مشتقات بر پایه قرض.
2. اوراق هوشمند آلفا: به‌معنای کاهش خطر قرار گرفتن در معرض قیمت بازار با استفاده از مشتقات نوسان قسط‌بندی‌شده.

بارن-بریج همچنین از استخراج نقدینگی (Liquidity Mining) نیز پشتیبانی می‌کند که طی آن توکن BOND را به تمام کسانی که استیبل‌کوین یا توکن‌های BOND-USDC LP یا BOND خود را استیک کنند، پرداخت می‌کند.

نتیجه گیری

بازار مشتقات در دنیای مالی سنتی و متمرکز نقش مهمی دارد و بسیاری منتظر مشاهده و برسی تأثیر آن در دنیای دیفای طی چند سال آینده هستند. نکته قابل توجه در مورد مشتقات دیفای تلاش پلتفرم‌های موجود دیفای برای معرفی مشتقات مالی متنوع با کاربردها و نوآوری‌های جدید آن هم به‌صورت غیرمتمرکز و بی‌اجازه است.

البته درست است نو بودن این نوع از بازار نوید فرصت‌های جدید را می‌دهد اما فعالیت در این بازار خطرات مخصوص به خود را دارد. بر این اساس سعی کنید قبل از ورود به این بازار پلتفرم‌های مختلف را مورد بررسی قرار داده و با اطلاعات کافی و چشم باز قدم در این بازار بگذارید.